Mechanizm działania waleriany nie został jeszcze całkowicie wyjaśniony. Wyniki badań wskazują, że sedatywne i ułatwiające zasypianie właściwości korzeni kozłka są efektem wpływu różnych grup związków na różne mechanizmy, związane głównie z układem GABA-ergicznym.

Historia stosowania w lecznictwie kozłka lekarskiego, potocznie zwanego walerianą, sięga czasów starożytnych. Pisali o jego właściwościach Dioskorydes i Hipokrates. W czasach przed narodzeniem Chrystusa w Grecji i w Rzymie znany był jako „phu”. Jak głosi legenda, wchodził w skład sławnej odtrutki Mitrydatesa VI Eupatora, króla Pontu. W Polsce stosowano go już w XV w. Staropolska nazwa gatunku waldrian figuruje w jednym z pierwszych polskich manuskryptów medycznych, łacińsko – polskim słowniku simplicjów ks. kanonika Jana Stańki, datowanym na lata 1465-1472.

Kozłek lekarski – bezpieczeństwo stosowania

Z przeglądu prac klinicznych wynika, że preparaty z waleriany powodują niewiele działań niepożądanych. O niskiej toksyczności leku świadczy jedyny, opisany przypadek znacznego przedawkowania waleriany. Przyjęcie 20 g sproszkowanych korzeni kozłka, dawki wielokrotnie przekraczającej dawkę leczniczą, nie spowodowało poważniejszych następstw. Pacjent, po spędzeniu jednej doby w szpitalu, całkowicie wrócił do zdrowia.
Nie udało się oznaczyć toksyczności ostrej kozłka. Przypisywane walepotriatom działanie cytotoksyczne i mutagenne oraz hamowanie syntezy DNA stwierdzono tylko w badaniach in vitro z użyciem bakterii Salmonella typhimurium i chromo-testu SOS. Izowaltrat i dihydrowaltrat okazały się genotoksyczne dopiero po aktywacji metabolicznej, produkty rozpadu walepotriatów, baldrynal i homobaldrynal, działały mutagennie bez aktywacji. Wyniki tych badań uzyskane in vitro są dla ludzi bez znaczenia, nawet przy długim stosowaniu surowca.

Zaburzenia snu dotyczą od 20% do 40% populacji w Europie zachodniej i częstość ich występowania zwiększa się wraz z wiekiem. Szacuje się, że 60% Amerykanów cierpi z powodu bezsenności i przewiduje się, że ta liczba zwiększy się do 100 mln w połowie naszego wieku. Około 40% tych pacjentów używa okazjonalnie leki nasenne, a 4-6% przyjmuje je codziennie.

Wielu pacjentów z zaburzeniami snu preferuje leki naturalne z waleriany, chmielu, melisy i passiflory. Korzeń waleriany i produkowane z niego preparaty należą do najbardziej popularnych leków uspokajających OTC.

Badania

Pierwszą z kontrolowanych prób klinicznych była praca Jansena (1977), oceniająca wpływ preparatu z waleriany, standaryzowanego na zawartość walepotriatów, na jakość życia 150 pacjentów w podeszłym wieku, cierpiących na bezsenność, rozdrażnienie, depresję i trudności w kontaktach z innymi ludźmi. W ciągu 30 dni leczenia obserwowano zmniejszenie intensywności objawów, poprawę jakości życia chorych i umiarkowane działanie nasenne.

Działanie wodnego wyciągu z korzeni waleriany, stosowanego w dawce 400 mg na dobę, porównywano z działaniem preparatu OTC (60 mg wyciągu z korzeni kozłka, 30 mg wyciągu z szyszek chmielu) i z placebo w randomizowanym badaniu klinicznym z udziałem 166 ochotników. Wyciąg z waleriany, znamiennie w stosunku do placebo, skracał czas zasypiania u 37% badanych, preparat złożony u 31%. Bardziej znaczące efekty skrócenia czasu zasypiania obserwowano u 49% osób w wieku powyżej 40 lat, u 44% mężczyzn oraz u 43% zwykle źle i nieregularnie śpiących. Poprawę jakości snu obserwowano u 43% przyjmujących wyciąg z waleriany, w grupie przyjmującej placebo tylko u 25% uczestników.

Porównano skuteczność i bezpieczeństwo krótkotrwałego stosowania preparatów zawierających wyciągi z korzeni Valeriana officinalis L. i Valeriana edulis ssp. procera, zwanej walerianą meksykańską. W podwójnie ślepym, krzyżowym, kontrolowanym badaniu klinicznym z udziałem 20 pacjentów cierpiących na bezsenność, stosowano preparat zawierający wodno-etanolowy wyciąg z V. edulis w dawce 450 mg na dobę, a jako kontrolę w tej samej dawce wyciąg z V. officinalis. Lek z korzeni V. edulis redukował liczbę przebudzeń w nocy, natomiast oba stosowane wyciągi przedłużały fazę snu REM, lek z korzeni V. officinalis w stopniu większym niż z V. edulis. Okazało się, że wyciągi z korzeni V. edulis i V. officinalis, stosowane jednorazowo wieczorem przed snem, mogą skutecznie pomagać pacjentom cierpiącym na bezsenność.

Wpływ na koncentrację

Stosowanie leków nasennych u pacjentów, następnego dnia po przyjęciu leku często powoduje zmniejszenie uwagi i możliwości koncentracji oraz wydłużenie czasu reakcji. Ogranicza to możliwości prowadzenia samochodu, obsługę urządzeń wymagającą koncentracji i uwagi, zmniejsza wydolność pracy umysłowej. Waleriana należy do leków nasennych i łagodnie uspokajających. Czy wpływa na czas reakcji i możliwość skupienia uwagi?

Sprawdzano to w randomizowanym badaniu klinicznym z udziałem 102 ochotników. W pierwszym etapie jednorazowo podano pacjentom wyciąg z korzeni kozłka w ilości 600 mg, flunitrazepam (1mg) lub placebo. Po 7-dniowej przerwie, w drugim etapie przez 14 dni wieczorem, podawano wyciąg z waleriany lub placebo. Stosowanie waleriany zarówno w I, jak i w II etapie nie wywarło negatywnego wpływu na czas reakcji, możliwość skupienia uwagi i koncentrację rano, po przyjęciu dawki wieczorem. W leczeniu stanów napięcia, łagodzeniu negatywnych skutków stresu, dobre efekty osiąga się przez stosowanie leków zawierających wyciąg z waleriany i inne ziołowe surowce o działaniu uspokajającym – melisę, chmiel, lawendę.

Preparat zawierający korzenie waleriany i liście melisy, stosowany u 918 dzieci poniżej 12 roku życia, okazał się skuteczny i dobrze tolerowany w leczeniu niepokoju i zaburzeń snu. Należy zaznaczyć, że monografia korzenia kozłka wydana przez EMEA w październiku 2006 r. zaleca stosowanie surowca u nastolatków dopiero od 12 roku życia.

W leczeniu stanów lękowych u dorosłych pacjentów wyciąg z korzeni waleriany stosowany w dawce 50-150 mg, pomagał w stopniu podobnym jak placebo i diazepam, natomiast wyciąg z waleriany w połączeniu z melisą działał wyraźnie przeciwlękowo u zdrowych ochotników, poddawanych działaniu stresu.

Wyniki badań pozwalają stwierdzić, że korzenie kozłka lekarskiego Valerianae radix działają uspokajająco, poprawiają jakość snu i są lekiem bezpiecznym i dobrze tolerowanym.

Pewne różnice w wynikach badań klinicznych, efekty działania obserwowane już po jednorazowym zastosowaniu lub dopiero po 14-28 dniach leczenia, mogą wynikać z różnych sposobów przygotowywania wyciągów użytych w doświadczeniach. Według meta-analizy badań klinicznych, wykonanej przez Benta w roku 2006, pacjenci przyjmujący preparaty z walerianą mają o 80% większą szansę poprawy jakości snu niż pacjenci przyjmujący placebo.

Przedstawiony został fragment artykułu Kozłek lekarski – naturalny i bezpieczny lek uspokajający, dr n. farm. Jadwigi Nartowskiej. Cały artykuł dostępny na stronie panacea.pl