Aktualności
Mlecz, mlecz zajęczy, mlecz króliczy, dmuchawiec, mnich, męska stałość, popia głowa, żabi kwiat, dandelion, Löwenzahn…
mniszek(Taraxacum) – bylina z rodziny astrowatych Mniszek lekarski lub pospolity (Taraxacum officinale, syn. Taraxacum vulgare) nieodłącznie związany jest z polskim krajobrazem. Uświadomił nam to niegdyś Stanisław Wyspiański, czyniąc z tej niepozornej rośliny, traktowanej przez większość Polaków jak pospolity chwast, przedmiot pięknego, modernistycznego studium malarskiego (w cyklu Zielnik). Mniszek lekarski jest byliną z rodziny astrowatych – Asteraceae. Występuje w strefie klimatu umiarkowanego Europy, Azji i Ameryki Pn. W Polsce jest pewnym zwiastunem lata jako pospolity chwast na trawnikach, łąkach, pastwiskach, ogrodach, poboczach dróg. Dzięki swej wszędobylskości i właściwościom, w różnych częściach Polski ma różne nazwy regionalne: dmuchawiec, mlecz, mlecz zajęczy, mlecz króliczy, mnich, męska stałość, popia głowa, żabi kwiat. Najbardziej popularna nazwa angielska to dandelion (z francuskiego dent de lion), a niemiecka Löwenzahn, co w obu językach oznacza „lwi ząb”.
Związki czynne
Działanie lecznicze mniszka lekarskiego związane jest głównie z obecnością laktonów seskwiterpenowych – pochodnych eudesmanu, germakranu i gwajanu. W starszej literaturze laktony obecne w mniszku lekarskim określano wspólną nazwą taraksacyna. Przeważnie występują one w postaci glikozydów, co zwiększa ich rozpuszczalność i prawdopodobnie dlatego warunkuje ich obecność w naparach. Gorycze występują głównie w korzeniu i dlatego uwzględnia się dla niego tradycyjne działanie amarum i cholagogum. Sok mleczny mniszka jest bogatym źródłem alkoholi triterpenowych, wśród których wymienić można taraksasterol, α- taraksasterol, ponadto tarakserol i α- i β-amyrynę oraz pochodne cykooartanu i lupanu. W kwiatach występują 16-hydroksypochodne taraksasterole: arnidiol i faradiol. Wykryto także trzy fitosterole, a mianowicie: β-sitosterol, stigmasterol i kampesterol. Znaczenie lecznicze mają występujące w liściach flawonoidy (pochodne m.in. luteoliny i kwercetyny) oraz polifenolokwasy, jak kwas cykoriowy, chlorogenowy, kaftarowy, kawowy, które obecne są w całej roślinie, z przewagą w zielu. Ponadto w mniszku występują karotenoidy, kumaryny, węglowodany- inulina, której w korzeniach zbieranych jesienią jest do 40%, sole mineralne, wśród nich sole potasu nawet do 4,5% w liściach, w korzeniach mniej, witamina C, aminokwasy oraz gumy, żywice, woski, cholina, białka, kwasy tłuszczowe, enzymy.
Właściwości lecznicze
Mniszek lekarski stosowany jest od dawna w tradycyjnej medycynie europejskiej. Już księgi zielarskie średniowiecza udokumentowały jego lecznicze zastosowanie.
Mniszek uważany jest za roślinę leczniczą, stosowaną z powodzeniem w chorobach wątroby, woreczka żółciowego, nerek, skóry i w profilaktyce cukrzycy. Stanowi surowiec do sporządzania naparów, odwarów, preparatów prostych i złożonych.
Opublikowane dowody działania farmakologicznego odwołują się do wyników badań na zwierzętach laboratoryjnych. Badań klinicznych brak. Obserwowane są następujące kierunki działania: polepszanie wydzielania żółci, wzmaganie diurezy, łagodzenie stanów zapalnych, zapobieganie tworzeniu się piasku i kamieni w układzie moczowym, pomocnicze w terapii cukrzycy, antyoksydacyjne i przeciwnowotworowe.
Wydzielanie żółci
Mniszek polepsza wydzielenie żółci oraz ułatwia jej przepływ. Działanie choleretyczne uwidacznia się przede wszystkim po podaniu wyciągów z korzeni. Główną rolę w tym działaniu przypisuje się laktonom seskwiterpenowym. Drażnią one zakończenia nerwowe grzbietu języka, pobudzają wydzielanie śliny i na zasadzie odruchu zwiększają wydzielanie soków trawiennych. Mniszek jest od dawna znanym i stosowanym środkiem pobudzającym wydzielanie pepsyny i kwasu solnego w żołądku, a wtórnie wpływającymi także na wydzielanie żółci. Działanie to zostało potwierdzone badaniami na zwierzętach laboratoryjnych, u których obserwowano 40% wzrost sekrecji żółci po podaniu odwarów ze świeżych korzeni lub liści oraz 5% wyciągu z liści z korzeniami.
Działanie diuretyczne
Aktywność diuretyczną mniszka wykazują szczególnie wyciągi z liści, choć działanie to uwidacznia się też po podaniu wyciągów z korzeni. Badania przeprowadzone na zwierzętach potwierdzają tę zależność i dowodzą najsilniejszego działania diuretycznego 4% roztworów wodnych ekstraktów ziela mniszka. Obserwowany indeks diuretyczny był najwyższy spośród równolegle badanych wyciągów m. in. z Juniperi fructus, Equiseti herba, Rubiae radix, Maydis stigma, Agropyri rhizoma. Stwierdzono, że wysoki indeks saluretyczny w stosunku do potasu wynika z dużej jego ilości w mniszku (do 4,25% K w suchym zielu). Jednocześnie straty jonu z moczem, podczas długiego podawania, są rekompensowane potasem obecnym w roślinie. Ilość jonu eliminowana z moczem jest mniejsza od przyjmowanej z surowcem. Jak dotąd jednak nie uzasadniono, czy diuretyczne działanie mniszka jest rzeczywiście wynikiem wysokiej zawartości potasu ani jaki jest mechanizm działania moczopędnego. W korelacji z działaniem diuretycznym obserwowano obniżenie wagi ciała.
Działanie przeciwzapalne
mniszka potwierdzono w badaniach na zwierzętach z indukowaną karageniną puchliną łapy. Podanie doustne etanolowego wyciągu z mniszka powodowało zmniejszenie puchliny na poziomie 25% (substancja referencyjna- indometacyna o 45%). Dowodzi to działania przeciwzapalnego i potwierdza słuszność tradycyjnego stosowania mniszka w schorzeniach reumatycznych.
Przeciw kamieniom
Przypuszcza się, iż działanie hamujące tworzenie kamieni w układzie moczowym związane jest z efektem dezynfekującym i diuretycznym oraz, tak jak np. w Equisetum arvense, prawdopodobnie z obecnością saponin utrudniających proces krystalizacji poprzez wpływ na stopień rozproszenia mukoprotein. Przeprowadzone do tej pory badania nie potwierdzają jednak istotnych zmian w parametrach fizykochemicznych moczu badanych zwierząt.
W terapii cukrzycy
Skuteczność stosowania mniszka jako środka uzupełniającego w leczeniu stanów przedcukrzycowych i cukrzycy nie jest całkowicie potwierdzona. Dostępne są wyniki wskazujące na obniżanie poziomu cukru u myszy z cukrzycą indukowaną alloksanem, po podaniu wyciągu z korzeni, jak i badania nie potwierdzające tej aktywności. Z działaniem pomocniczym mniszka w terapii cukrzycy, oprócz być może działania hipoglikemicznego, wiąże się także aktywność przeciwzakrzepowa. Schorzenia naczyń są jedną z głównych konsekwencji cukrzycy. Przewlekła hiperglikemia, nieprawidłowość w hemostazie i przepływie krwi zwiększają możliwość formowania się skrzepów, których klinicznym rezultatem są nefro-, neuro-, retino-, i makroangiopatie. Hamowanie agregacji płytek po podaniu wyciągu etanolowego z korzeni mniszka, stwarza możliwość zastosowania rośliny w celu profilaktyki angiopatii wywołanych cukrzycą. Inne badania potwierdzają także korzystny wpływ mniszka na metabolizm, objawiający się zmniejsze- niem stężenia cholesterolu całkowitego i trójglicerydów w surowicy i w komórkach wątrobowych, a wzrostem cholesterolu we frakcji HLDL.
Antyoksydacyjnie Przeciwnowotworowo Taraxaci radix – Korzeń mniszka
Obecnie oba te kierunki aktywności są przedmiotem zainteresowania naukowców. Liście charakteryzują się silniejszymi właściwościami przeciwutleniającymi niż korzenie. Składnikami odpowiedzialnymi za to działanie są prawdopodobnie polifenolokwasy i flawonoidy. Związki te znane są ze zdolności zmiatania wolnych rodników, hamowania aktywności enzymów odpowiedzialnych za peroksydację lipidów (COX, LOX), wpływu na metabolizm ksenobiotyków. Wysunięto więc przypuszczenie, iż terapeutyczne działanie mniszka lekarskiego wynika głównie z jego właściwości antyoksydacyjnych. Działanie przeciwnowotworowe gatunków z rodzaju Taraxacum, według badaczy japońskich, związane jest z obecnością taraksasterolu i tarakserolu. Związki te, w przyjętym przez autorów modelu badań, charakteryzowały się zdolnością hamowania promocji nowotworu skóry u myszy. Dodatkowo sam taraksasterol podawany doustnie wykazywał niezwykłe właściwości inhibicji spontanicznego rozwoju raka sutka u myszy. Wyniki te skłaniają do uznania roślin z rodzaju Taraxacum za wartościowe czynniki w prewencji nowotworów.
Wskazania – Zastosowania
Korzenie mniszka stosuje się jako amarum i cholagogum według monografii ESCOP, ze wskazaniem „do przywrócenia funkcji wątroby i woreczka żółciowego, przy niestrawnościach, przy braku apetytu”. Przetwory z mniszka zaleca się w schorzeniach powodujących uszkodzenie wątroby i zmniejszenie wytwarzania żółci, zwłaszcza w stanach rekonwalescencji po wirusowym zapaleniu wątroby, po zabiegach na drogach żółciowych, w zastoju żółci w pęcherzyku żółciowym, w zagrożeniu kamicą żółciową i jej początkach. Stosuje się odwary, napary i nalewki. Liście mniszka, według danych monografii ESCOP, zaleca się jako środek pomocniczy w celu zwiększenia ilości moczu np. w schorzeniach reumatycznych, kamicy moczowej, w niektórych schorzeniach skórnych. Stosuje się napary, nalewki oraz sok ze świeżej rośliny.
Mniszek jest także zalecany w niedoborze soku żołądkowego, ogólnym osłabieniu u osób starszych i rekonwalescentów oraz w podatności na choroby infekcyjne i wirusowe. Przypuszcza się, że pobudza również wytwarzanie interferonu.
Na wszelki wypadek
Na zakończenie warto wspomnieć o bezpieczeństwie stosowania preparatów z mniszka. Generalnie jest uznawany za jedną z najlepiej tolerowanych roślin leczniczych. Istnieje jednak możliwość reakcji alergicznej u szczególnie wrażliwych pacjentów. Potencjalnym alergenem są pyłki mniszka mogące wywołać fotodermatozę kontaktową i reakcję krzyżową z innymi pyłkami z rodziny Asteraceae (Compositae). Według monografii Komisji E, mniszek może nasilać dolegliwości żołądkowe w przypadku nadkwaśności soku żołądka, tak jak inne surowce goryczowe. Nie ma ograniczeń co do okresu stosowania mniszka.
Autorki artykułu: dr Irena Pawłowicz, mgr Wiesława Bylka