Aktualności

Morwa biała – jedwab i zdrowie

Pojawienie się morwy w Europie zawdzięczamy wykradzeniu tajemnicy wytwarzania jedwabiu, przez przekupionych przez cesarza Justyniana mnichów,  którym udało się wywieźć z Chin kokony jedwabników, ukryte w bambusowych laskach. Pilnie strzeżona ponad 2 tysiące lat tajemnica produkcji jedwabiu, dawniej cenniejszego od złota, stała się znana na Bliskim Wschodzie i w Europie. Jedwab, wytwarzany przez udomowionego przez ludzi motyla jedwabnika morwowego Bombyx mori, poznano w Europie, a do jego produkcji konieczna była uprawa morwy.

Morus alba L.

z rodziny Moraceae to drzewo liściaste, osiągające wysokość do 15 m. Pędy morwy rosną szybko, osiągając 2-2,5 m przyrostu rocznie. Kształt liści jest zmienny, zwykle blaszki liściowe są sercowate i ząbkowane na krawędzi, długości 5-7,5 cm. Owoc morwy to owoc rzekomy, kształtem przypomina malinę, lecz jest walcowaty i wydłużony. Zmięśniałe działki okwiatu otaczają owoce właściwe – drobniutkie orzeszki. Owoce zwykle są białe, ale spotyka się też odmiany barwy czerwonej, czasem prawie czarnej. Gatunek ma zastosowanie nie tylko w produkcji jedwabiu, także w przemyśle spożywczym, farmaceutycznym, papierniczym i w lecznictwie. W Chinach znany od 5 tysięcy lat, nazywany Sang Shen. Od czasów starożytnych do dziś służy do karmienia jedwabników oraz jako źródło owoców spożywanych na surowo, przerabianych na dżemy, soki i wino. Korę, liście i owoce morwy w Chinach stosowano do leczenia gorączki, poprawy widzenia i funkcji wątroby oraz jako środek obniżający ciśnienie. Wyniki prowadzonych współcześnie badań wskazują na szerokie możliwości wykorzystania morwy białej w profilaktyce i w leczeniu wielu chorób. W tym celu stosowane są kora korzeni, liście i owoce morwy białej.

Liście

zawierają – oprócz białek, warunkujących użyteczność surowca w karmieniu jedwabników – kilka grup związków: flawonoidy (około 30 związków, głównie pochodnych kwercetyny, kemferolu i izoramnetyny, z dominującymi 3-(6 malonyloglukozydem) kwercetyny, rutyną i izokwecytryną oraz astragalinę, skopolinę, roseozyd, kuwanony, sangenony i skimninę; chalkony: morachalkony B i C; kwasy fenolowe m-kumarowy i p-kumarowy, ferulowy, galusowy, hydroksybenzoesowy, protokatechowy, syryngowy i wanilinowy; stilbeny: chalkomoracyna, moracyny, muberozydy A,B,F; polisacharydy.

Owoce

zawierają białka z 18 aminokwasami, z których 9 to aminokwasy egzogenne oraz; antocyjany – 20 związków pochodnych, głównie cyjanidyny, delfinidyny, pelargonidyny i petunidyny; flawonoidy: kwercetyna, kemferol i mirycetyna oraz ic pochodne glikozydowe, flawanole: katechina, epigalokatechina, procyjanidyny B1 i B2 i epikatechina; kwasy fenolowe: hydroksycynamonowy, chlorogenowy, ferulowy, p- i o-kumarowy, cynamonowy, kawowy oraz kwas galusowy, syryngowy, protokatechowy i wanilinowy; polisacharydy, melatoninę, alkaloidy, karotenoidy: odisolan.

Kora korzeni

zawiera terpenoidy: kwas ursolowy, betulinowy i uavol; flawonoidy: kuanony, morusyna i sangenony; alkaloidy: 17 związków z dominującą deoksynojirimycyną; stilbeny: alabafuran, artoindonezian, mulberozydy, mulberrofurany; kumaryny. Bogate zespoły związków czynnych surowców z morwy białej warunkują ich liczne właściwości lecznicze. Ostatnie 20-lecie to okres intensywnych badań, prowadzonych in vitro i in vivo oraz klinicznych, których wyniki wskazują na możliwości coraz szerszego wykorzystania tych surowców w terapii.

Właściwości antyoksydacyjne

Duża zawartość polifenoli w liściach i owocach morwy białej warunkuje ich silne działanie antyoksydacyjne. Jest to ważne dla zdrowia, ponieważ wolne rodniki mają udział w patogenezie chorób nowotworowych, w powodowaniu apoptozy komórek i starzeniu się organizmu. Aktywność antyoksydacyjna dojrzałych owoców jest silniejsza niż witaminy C, a liście działają jeszcze silniej. W badaniach in vitro astragalina, kwercetyna i antocyjany, związki morwy białej o największej aktywności przeciwutleniającej, działały cytotoksycznie na komórki ludzkiej białaczki, raka wątroby szczurów i czerniaka myszy. Polisacharydy owoców morwy mają także właściwości antyoksydacyjne, szczególnie frakcje zawierające kwas galaktouronowy. Owoce morwy zmniejszały peroksydację lipidów, hamowały indukcję apoptozy i zmniejszały ilość wolnych rodników w komórkach trzustki. Chroniły także komórki HepG2 przed uszkodzeniem przez wolne rodniki.

Działanie przeciwnowotworowe

Liście i kora korzeni morwy białej w badaniach in vitro okazały się obiecującym źródłem substancji o działaniu przeciwnowotworowym. Wyciągi z obu surowców oraz izolowane z nich związki działały cytotoksycznie, indukowały apoptozę, przyspieszając śmierć komórek różnych rodzajów raka i hamowały ich proliferację. Związki izolowane z liści i kory korzeni morwy o działaniu przeciwnowotworowym, to głównie flawonoidy. Silne działanie cytotoksyczne wykazały także morachalkony B i C, hamując namnażanie komórek ludzkiego raka HCT, oraz morucyna indukująca apoptozę i zmniejszająca aktywność czynnika NF-k B w komórkach ludzkiego raka jelita grubego. Interesującym związkiem okazał się albanol A, izolowany z kory korzeni, indukujący apoptozę w komórkach białaczki ludzkiej. Poza działaniem cytotoksycznym, w leczeniu chorób nowotworowych stosowane są środki o innych właściwościach. Hamowanie migracji komórek nowotworowych zapobiega rozprzestrzenianiu się choroby w organizmie, hamowanie angiogenezy zmniejsza rozrost guza. Okazało się, że antocyjany owoców morwy hamują migrację komórek A549 ludzkiego raka płuc, a odisolan, izolowany także z owoców, silnie hamuje powstawanie nowych naczyń.

Przeciw mikrobom

Wyciągi z liści, owoców i kory korzeni hamują wzrost bakterii, grzybów i wirusów. Kuwanon G, izolowany z kory korzeni, działał przeciw patogenom jamy ustnej: Streptococcus mutans, Streptococcus saquis, Streptococcus sobrinus oraz Porphyromonas gingivalis. Izolowane z tego samego surowca muberrofuran G i albanol B – przeciw Staphyllococcus aureus. Wyciąg z łodyg hamował wzrost bakterii Porphyromonas gingivalis i Actinobacillus actinomycetes, powodujących paradontozę. Przeciw grzybom Candida albicans i Aspergillus niger działał wyciąg z liści. Izolowane z kory korzeni związki flawonoidowe i leachinon G blokowały wzrost wirusów Herpes simplex. Sok z owoców przeciwdziałał rozwojowi wirusów grypy.

Wpływ na mechanizmy odporności

Związki czynne morwy białej stymulują działanie układu immunologicznego. Preparat z morwy znacznie przedłużał czas przeżycia myszy zakażonych śmiertelną dawką Salmonella typhimurum. Ten sam wyciąg u myszy zakażonych subletalną dawką bakterii aktywował makrofagi, monocyty i neutrofile oraz zwiększał fagocytozę. Frakcje polisacharydów owoców stymulowały fagocytozę i pobudzały makrofagi do zwiększenia produkcji tlenku azotu, czynnika TNF-ɑ i rodników tlenowych, wpływających na procesy odporności.

Bielsza cera

W Azji wyciągi z liści, kory korzeni i owoców morwy są stosowane jako składniki preparatów kosmetycznych. Substancje izolowane z wyciągu etanolowego z liści, głównie o charakterze flawonoidów, hamują aktywność tyrozynazy, enzymu ważnego w syntezie melaniny, która warunkuje kolor skóry i włosów. Zwiększona produkcja melaniny może powodować różne problemy skórne, łącznie z keratozą i nadmierną pigmentacją. Wśród izolowanych z wyciągu 12 flawonoidów najsilniej wpływała na aktywność tyrozynazy moracyna J, zmniejszając produkcję melaniny.

Morwa i zapalenie

W badaniach in vitro i in vivo stwierdzono, że związki czynne morwy hamują rozwój stanu zapalnego, zmniejszając aktywność czynników biorących udział w jego powstawaniu. Wyciąg wodny z liści zapobiegał odpowiedzi zapalnej w indukowanym zapaleniu stawów u szczurów przez zmniejszanie produkcji prozapalnie działających cytokin IL-1B, IL-6 i czynnika TNF-ɑ, zapobiegając degradacji chrząstki stawowej. Frakcja octanu etylu wyciągu metanolowego z kory korzeni działała silnie przeciwzapalnie, a izolowane z tego wyciągu sanngenon B i D zmniejszały produkcję NO. Preparat złożony, zawierający jako istotny składnik wyciąg z kory Morus alba, skutecznie hamował rozwój stanu zapalnego u szczurów z zapaleniem stawów, indukowanym przez podanie kolagenu

Dla diabetyków

Cukrzyca jest chorobą metaboliczną, charakteryzującą się wysokim poziomem glukozy we krwi, poważnie zagrażającą zdrowiu i życiu pacjentów. Jest trzecią z chorób cywilizacyjnych, powodujących najwięcej zgonów na świecie. Stale wzrasta ilość przypadków cukrzycy i uważa się, że w roku 2025 na świecie będzie 300 milionów diabetyków. Konieczne jest poszukiwanie nowych, skutecznych i bezpiecznych leków. W medycynie ludowej morwa od dawna stosowana była w leczeniu cukrzycy. Wyniki badań potwierdziły jej skuteczność. Kora korzeni, liście i owoce obniżały poziom glukozy, nie powodując poważniejszych działań niepożądanych. Warunkują to głównie flawonoidy, flawonole, alkaloidy z najsilniej działającymi 1-deoksynojiromycyną i fagominą oraz polisacharydy. Wpływają na różne mechanizmy, prowadząc do normalizacji poziomu glukozy w surowicy krwi oraz poprawiając funkcje organizmu, zaburzone przez cukrzycę. Jednym z najważniejszych jest zmniejszanie poziomu glukozy, przez hamowanie aktywności ɑ- glukozydazy i innych sacharydaz. Obniża to stężenia tego cukru i zapobiega niebezpiecznemu zwiększaniu jego ilości po posiłkach. Istotne znaczenie ma też zwalnianie transportu i zwiększanie wychwytu glukozy oraz poprawa jej metabolizmu, obserwowane w badaniach na myszach. Występowanie hiperglikemii jest powodowane przez nieprawidłowe wydzielanie insuliny i zmniejszanie skuteczności jej działania w wyniku insulinooporności. W badaniach in vitro stwierdzono zwiększanie wrażliwości na insulinę przez związki czynne morwy. W kolejnych pracach okazało się, że polisacharydy morwy zwiększają proliferację komórek wyspowych trzustki produkujących insulinę i hamują ich apoptozę. Istotne znaczenie w ochronie komórek Langerhansa mają czynniki hamujące rozwój stanu zapalnego, a ten przewlekle występuje u diabetyków. Blokowanie czynników prozapalnych w trzustce jest kolejnym mechanizmem zapobiegającym uszkodzeniu komórek wyspowych. Frakcja polisacharydów owoców morwy zwiększała aktywność enzymów o działaniu antyoksydacyjnym, utrzymujących równowagę między wytwarzaniem wolnych rodników, a zdolnością ich wymiatania w wątrobie myszy z indukowaną cukrzycą. Podobnie działał wyciąg z owoców, zwiększając aktywność enzymów antyoksydacyjnych oraz zmniejszając poziom glukozy w osoczu, w wyniku hamowania aktywności ɑ-glukozydazy. Interesujące wyniki uzyskano, podając szczurom z indukowaną cukrzycą, karmionym wysoko cholesterolową karmą, frakcje polisacharydowe z owoców morwy. Po 7 tygodniach leczenia obserwowano znaczne zmniejszenie poziomu glukozy i zmniejszenie insulinooporności.

Wyniki badań klinicznych potwierdzają skuteczność morwy w zapobieganiu i leczeniu cukrzycy.

Dwie prace, z udziałem pacjentów zdrowych i z cukrzycą typu II wyjaśniły, że stosowanie wyciągu z liści znacznie obniża poziom glukozy, po podaniu węglowodanów u pacjentów chorych i zdrowych, w stosunku do placebo. W drugiej z cytowanych prac obserwowano także obniżenie poziomu insuliny. Deoksynojirimycyna w badaniach z udziałem zdrowych ochotników zmniejszała poposiłkowy wzrost poziomu glukozy i insuliny. W badaniach krzyżowych, z podwójnie ślepą próbą, brało udział 37 pacjentów z normalnym poziomem glukozy, którym trzy razy podano wyciąg z liści morwy, następnie 50 g maltodekstryny. 2 godziny po podaniu stwierdzono istotne, w stosunku do placebo, obniżenie poziomu glukozy i zmniejszenie wydzielania insuliny. W kolejnej pracy, wykonanej z udziałem 25 zdrowych pacjentów, dawka wyciągu z liści morwy, zawierająca 36 mg deoksynojirimycyny, spowodowała znaczne zwolnienie procesów trawienia i wchłaniania skrobi.

W walce z nadwagą

Cukrzycy typu II często towarzyszy otyłość. Stwierdzono, że preparaty z morwy nie tylko obniżają poziom cukru we krwi, ale także pomagają w walce z otyłością. Związki czynne morwy hamują aktywność enzymów trawiennych, zwalniając proces trawienia, przedłużają czas degradacji skrobi i oligosacharydów. Zmniejsza to wchłanianie glukozy i obniża ilość przyjmowanej z pokarmem energii. Kolejnym mechanizmem redukcji wagi przez związki morwy jest zmniejszanie ilości dojrzałych adipocytów, przez hamowanie proliferacji pre-adipocytów i ich przekształcania w adipocyty. Na różnicowanie mają wpływ liczne czynniki transkrypcji, ich modulacja zapobiega otyłości. Wyciągi z morwy zmniejszają aktywność czynników transkrypcji i enzymów działających prozapalnie. U otyłych myszy wyciągi z liści i owoców powodowały spadek wagi, obniżenie poziomu triglicerydów i peroksydacji lipidów. Powodowały też zmniejszenie rozmiarów adipocytów oraz zwiększenie liczby niedojrzałych ze zmianami troficznymi. W kolejnej pracy wyciąg z fermentowanych liści morwy, podawany otyłym myszom, zapobiegał kumulacji tłuszczu przez hamowanie lipogenezy i stymulację lipolizy. U myszy z nie-alkoholowym stłuszczeniem wątroby wyciąg z liści zapobiegał otyłości, zmniejszając lipogenezę i zwiększając lipolizę, przez wpływ na aktywność interleukiny-6 i czynnika martwicy nowotworów (TNF-ɑ), warunkujących nasilenie stresu oksydacyjnego. Kolejnym mechanizmem w zwalczaniu otyłości jest zmniejszanie apetytu i zwiększanie wydatkowania energii. W dotychczas wykonanych badaniach stwierdzono obniżenie apetytu przez związki morwy, w wyniku ich antagonistycznego działania na receptory hormonu regulującego stężenie melaniny -MCH i receptora kannabinoidów -CB1. Wyciąg etanolowy z liści morwy, u myszy z otyłością i w badaniach in vitro, działał antagonistycznie na receptory hormonu MCH i obniżał wagę zwierząt przez zmniejszenie apetytu. W kolejnej pracy stwierdzono antagonizm flawonoidów izolowanych z kory korzeni morwy, kuwanonu G i albaniny G, w stosunku do receptora kannabinoidów -CB1. Podawanie otyłym myszom wyciągu z kory korzeni jeden raz i przez 7 tygodni, spowodowało zmniejszenie ilości przyjmowanych dziennie porcji karmy i znaczny spadek wagi. Przy długotrwałym stosowaniu nawet o 20%. Zwiększanie wydatkowania energii u otyłych pacjentów, po zastosowaniu preparatu z morwy, było wynikiem redukcji aktywności kinazy proteinowej i poziomu leptyny oraz wzrostu poziomu adiponektyny.

W zaburzeniach profilu lipidowego

Zbyt wysoki poziom triglicerydów, cholesterolu i frakcji LDL lipoprotein cholesterolu oraz zbyt niski poziom frakcji HDL może wynikać z nieprawidłowej diety, towarzyszyć niektórym chorobom, może być powodowany czynnikami genetycznymi. Zawsze stanowi poważne zagrożenie zdrowia, bo może prowadzić do zawału serca, udaru, rozwoju miażdżycy naczyń i uszkodzenia trzustki. W wielu pracach dotyczących przeciwcukrzycowych właściwości związków morwy, obserwowano także korzystny wpływ na profil lipidowy. W badaniach dwóch grup szczurów, pierwszej karmionej dietą wysokocholesterolową, drugiej wysokotłuszczową, stosowanie mulberozydu A obniżało poziom cholesterolu w pierwszej grupie i lipidów w drugiej. Sproszkowane owoce morwy, dodawane do karmy szczurów z hiperlipidemią, redukowały poziom triglicerydów, cholesterolu całkowitego i frakcji LDL oraz wskaźnik aterogenności. Próby wyjaśnienia mechanizmu tego działania wskazują, że związki morwy regulują biosyntezę lipidów i lipolizę, wpływając na ekspresję receptorów dla enzymów biorących udział w biosyntezie cholesterolu i lipidów. W badaniach klinicznych potwierdzono skuteczność morwy w normalizacji profilu lipidowego. W Indiach stosowano sproszkowane liście morwy i glibenklamid u pacjentów z cukrzycą typu II. Liście morwy silniej niż glibenklamid obniżały poziom cholesterolu, triglicerydów, wolnych kwasów tłuszczowych, frakcji LDL, nadtlenków lipidów oraz zwiększały poziom frakcji HDL. U starszych pacjentów ze średnio nasiloną hiperlipidemią tabletki z liści, z oznaczoną zawartością deoksynojirimycyny, skutecznie obniżały poziom cholesterolu i zwiększały poziom frakcji HDL. Także owoce morwy zmniejszały u pacjentów poziom cholesterolu całkowitego i frakcji LDL, w porównaniu z grupą kontrolną.

Przeciw miażdżycy

Normalizacja profilu lipidowego zapobiega rozwojowi miażdżycy naczyń. Skuteczność owoców morwy w prewencji powstawania zmian miażdżycowych w naczyniach wykazano w badaniach na królikach. Zwierzęta karmiono wysokocholesterolową dietą z dodatkiem lub bez wodnego wyciągu z owoców morwy. W grupie przyjmującej wyciąg, poza obniżeniem poziomu lipidów, stwierdzono znaczne zmniejszenie zmian miażdżycowych w aorcie, w porównaniu z grupą kontrolną. Podobne wyniki cofania się zmian miażdżycowych w naczyniach uzyskano, stosując u szczurów z wysokim poziomem lipidów sproszkowane owoce morwy.

Ośrodkowy układ nerwowy

W latach 2018-19 ukazały się dwie prace, świadczące o ochronnym wpływie związków morwy na mózg. Morusoflawon stosowany u szczurów, którym podano pentetrazol, przedłużał czas utajenia przed wystąpieniem drgawek i znacznie je łagodził. W kolejnej pracy izolowane z kory korzeni morwy mulberofuran C i G i izomulberofuran G zmniejszały produkcję wolnych rodników, regulowały poziom glutationu i wpływały ochronnie na tkanki mózgu. Według autorów pracy, te działania mogą być przydatne w leczeniu choroby Alzheimera. W badaniach klinicznych wykonanych w Tajlandii (2014) z udziałem 60 starszych kobiet, podawanie wyciągu z liści morwy poprawiło wyraźnie pamięć i możliwości poznawcze pacjentek.

Morwa i krążenie

W opublikowanych w roku 2018 pracach in vitro wyciąg z kory korzeni morwy powodował rozkurcz izolowanej aorty szczura oraz zmniejszał proliferację i migrację komórek mięśni gładkich naczyń. W badaniach na szczurach z nadciśnieniem tętniczym wyciąg z owoców morwy obniżał ciśnienie krwi, wpływając na kurczliwość naczyń. W badaniach klinicznych preparatu złożonego, zawierającego poza berberyną i czerwonym ryżem wyciąg z liści morwy, stwierdzono poprawę warunkowanego przez śródbłonek naczyń przepływu wieńcowego i profilu lipidowego. Wyniki cytowanych prac nie świadczą jeszcze o możliwości leczenia chorób serca preparatami z morwy, ale wskazują na celowość dalszych badań w tym kierunku.

Dla biegaczy

W badaniach klinicznych z placebo, z podwójnie ślepą próbą, preparat złożony, zawierający wyciąg z kory korzeni Morus alba, podawany zdrowym biegaczom uczestniczącym przez 8 tygodni w treningach zakończonych w 9 tygodniu biegiem na trasie pół-maratonu, zmniejszał stres oksydacyjny i znacznie zmniejszał bolesność mięśni po sportowym wysiłku.

Wspaniała przeszłość, interesująca przyszłość…

Morwa biała służy ludziom od tysięcy lat, dostarczając surowców leczniczych, smacznych owoców i liści do produkcji jedwabiu. Jej właściwości warunkuje różnorodny zespół związków czynnych. Znane od dawna hamowanie rozwoju cukrzycy, normalizacja gospodarki lipidowej i przeciwdziałanie otyłości przez preparaty z Morus alba dotyczy chorób cywilizacyjnych, będących poważnym zagrożeniem dla współczesnej populacji, stanowiąc o znaczeniu tego gatunku dla zdrowia. Wykonano wiele badań, także klinicznych, wykazując skuteczność preparatów z morwy i brak poważniejszych działań ubocznych. Część z cytowanych badań klinicznych nie odpowiada współczesnym standardom, jednak wyniki wskazują na dobre efekty lecznicze, potwierdzając słuszność tradycyjnego stosowania morwy i konieczność dalszych badań. Okazało się, że poza znanymi z doświadczeń medycyny naturalnej zastosowaniami, związki morwy mogą mieć znaczenie w leczeniu innych chorób. Stwierdzenie działań immunomodulującego, przeciwzapalnego, przeciwnowotworowego, wybielającego skórę, poprawiającego funkcje układu krążenia i chroniącego tkankę mózgową, obserwowanych w nielicznych jak dotąd pracach, wskazują nowe kierunki badań. Być może Morus alba stanie się źródłem nie tylko cennych suplementów diety, wspomagających terapię cywilizacyjnych plag naszych czasów, ale i ważnych leków. I dalej, dzięki liściom morwy białej, będziemy podziwiać jedwab.

dr n. farm. Jadwiga Nartowska

Dr n. farm. Jadwiga Nartowska wieloletni adiunkt w Katedrze Farmakognozji i Molekularnych Podstaw Fitoterapii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Jest członkinią Polskiego Towarzystwa Immunologii Doświadczalnej i Klinicznej, Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego